Affectenleer

De Affectenleer gaat terug tot de Griekse Oudheid en stelt dat Affecten zoals Vreugde, Droefheid of Pijn zich muzikaal laten uitdrukken en dat de muziek zulke gemoedsbewegingen bij de luisteraar kan oproepen.

De Affectenleer ist onderdeel van de Muziektheorie van de Barok die de samenhang tussen het Affect en de mogelijkheden deze muzikaal gestalte te geven verkent. Omdat men ervan uitging dat taal en muzikale taal nauw verbonden waren zijn de (Musica Poetica) en de Retorika nauw verbonden. (Voor affectenleer in de schilderkunst, klik hier)

Herkomst van het woordAffect:

• lat. affectus, Toestand, Staat, Gevoel, Emotie, Begeerte, Aantrekkingskracht, Liefde
• lat. afficere, affectum: behandelen, in een toestand brengen, het gemoed opwinden, stemmen

Geschiedenis

De wortels van de Affectenleer reiken tot in de griekse oudheid (ethische waardetoekenning aan muziek door Plato).

Reeds in de Renaissance en in de vroege Barok komt in Madrigalen het Affectieve in de tekst ook door muzikale middelen tot uitdrukking. Deze Stijlmiddelen werden ook in instrumentale muziek en in het bijzonder in de Oper toegepast.

In de 17e en 18e eeuw wordt de Affectenleer in de muziektheoretische geschriften van Michael Praetorius (Syntagma musicum, 1619), Marin Mersenne (Harmonie universelle, 1636), Athanasius Kircher (Musurgia universalis, 1650), Johann Mattheson (Der vollkommene Kapellmeister, 1739) uitgewerkt. Een systematizering en consolidering van de Affektenleer werd ondernomen doorFriedrich Wilhelm Marpurg (1718-1795).

De omzetting van affecten in muziek is in het bijzonder onderzocht bij Johann Sebastian Bach (Albert Schweitzer, Bach, 1908. Immanuel Tröster, Joh. Seb. Bach, 1984)

De Affectenleer werkt ook na de Barok door, tot aan heden toe. In sommige richtingen der moderne muziek, zoals bijvoorbeeld de Twaalftoonmuziek is een bewuste reactie tegen de affectenleer te zien.

De affectenleer gaat ervan uit dat affecten primaire menselijke reacties zijn. Er is een actuele vertegenwoordiger van deze benadering: Affect theory (Wikipedia) (een tak van de psychoanalyse die probeert affecten te ordenen in categorieën en ze te verbinden met een bijbehorende typische respons).
In het algemeen wordt genuanceerder en contekstgebondener naar affecten gekeken. Men gaat er veelal van uit dat affecten reacties na een zeker cognitief proces zijn (dus niet automatische reacties). Zie: Affect_(psychology) (Wikipedia)

Affecten

• Plato deelt Affecten in in vier kategorieën: Lust, Leed, Begeerte, Angst
• Aristoteles karakteriseert elf Affecten, die niets zijn dan mengvormen van Lust (Onlust) en Leed: Begeerte, Toorn, Angst, Moet, Afgunst, Vreugde, Liefde, Haat, Verlangen, Jalouzie en Medelijden.
• René Descartes (1596-1650), beschrijft in Traité des passions de l'âme (Parijs 1649) zes grondvormen van Affecten, die tot talrijke mengvormen gecombineerd kunnen worden:

1. Vreugde (joie)
2. Haat (haine)
3. Liefde (amour)
4. Droefheid (tristesse)
5. Verlangen (désir)
6. Bewondering (admiration)

Omwerking voor de muziek

Quintilianus (~35 tot ~100 n.Chr.) beschouwt de vocale muziek op grond van de struktuele overeenstemming op hetzelfde nivaeu als de retorika. Hij zag analogieën tussen intonatie en melodie. In de Renaissance begon de belangstelling voor muzikale vormgeving die de affecten van de tekst ondersteunt.

Daarvoor zijn er twee mogelijkheden:

• De muzikale Affectenleer

In de muzikale affectenleer worden alle de muzikale middelen die gebruikt worden voor de Affectensoorten geordend. Deze ordening doet denken aan de beschrijving van natuurlijke verschijnselen.^[1]. In de Barok probeerde de Componist niet zijn eigen gevoel weer te geven maar op ambachtelijke en artistieke manier de gewenste affecten bij zijn luisteraars op te roepen. De uitvoering speelt hierbij een grote rol^[2].

• De muzikale Figurenleer

In de Figurenleer worden de compositie-technische middelen behandeld waarmee objectieve affecten opgeroepen kunnen worden. Daarbij moet een tekst niet allen goed muzikaal gedeclameerd worden (intonatie, stemhefing, stemdaling, lengte, kortheid) maar in de tekst te vinden affecten moeten ook verduidelijkt of benadrukt worden.

Motief- en melodiebouw

Motieven en Melodieën worden overeenkomstig het affectgehalte van de hele tekst of van individuele belangrijke woorden (sleutelwoorden) vormgegeven. Voorbeelden:

• Weergave van het schrikken door onderbreking dan de melodielijn (Apokope) in het woord 'fürchtet'
• Stijgend Tetrachord als verbeelding van Treurnis zoals bij een Lamento, waarvan het bekendste voorbeeld het Lamento d'Arianna van Monteverdi is.

Opmerkungen

1. ↑ Volgens de mechanistische opvatting van Descartes bestaat er een natuurwetsgewijze samenhang tussen muzikale beweging en gemoedsbeweging.
2. ↑ Zie hiervoor Johann Joachim Quantz (1697-1773), Versuch einer Anweisung die Flöte traversière zu spielen, XI. Hauptstück Vom guten Vortrage im Singen und Spielen überhaupt

Zie ook

• Affectenleer in de schilderkunst
• Literair Genre
• Literaire Kritiek
• Verhaalanalyse
• Toonsymboliek
• Zinnebeeld (Muziek)
• Getallensymboliek
• Interpretatie (Muziek)
• Affectpoetica

Literatuur

• Ulrich Michels: dtv-Atlas zur Musik, Band 2, Historischer Teil: Vom Barock bis zur Gegenwart, Deutscher Taschenbuchverlag München, 1985, ISBN 3-423-03023-2

• Hans-Heinrich Unger: Die Beziehungen zwischen Musik und Rhetorik im 16.-18.Jahrhundert, Georg Olms Verlag Hildesheim, Zürich, New York, 2000, ISBN 3-487-05419-1

• Burkhard Meyer-Sickendiek: Affektpoetik. Eine Kulturgeschichte literarischer Emotionen, Königshausen & Neumann, Würzburg 2005, ISBN 3-8260-3065-6

Weblinks

• Athanasius Kircher (Musurgia universalis, 1650)